Саха тыла — Бикипиэдьийэ
| Саха тыла | ||
|---|---|---|
| Дойдулар: | Арассыыйа | |
| Регион: | Саха Сирэ, Хабаровскай кыраай, Иркутскай уобалас, Магадан уобалаһа, Красноярскай кыраай, Камчаатка, Приморье, Москва, Санкт-Петербург, Екатеринбург, Новосибирск уонна да атыттар. | |
| Total speakers: | 480 000 курдук (2010 с. туругунан)[1] | |
| Language family: | Алтай тыллара Түүр тыллара Хотугулуу-илин түүр Саха тыла | |
| Суруга: | Кирилл алпабыыта Латин алпабыыта | |
| Ил суолталаах | ||
| Ил статустаах: | Саха Сирэ | |
| Салайыллар: | no official regulation | |
| Language codes | ||
| ISO 639-1: | none | |
| ISO 639-2: | sah | |
| ISO 639-3: | sah | |
 Саха тылын (халлаан күөх) уонна Долгаан тылыын (от күөх) тарҕаныытын хаартата | ||
| Note: This page may contain IPA phonetic symbols in Unicode. | ||
Саха тыла диэн сахалар тыллара, түүр тылларыттан биирдэстэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тыла. Саха тылынан өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох эбээннэр, эбэҥкилэр, юкагирдар кэпсэтэллэр, сорох олохтоох нууччалар билэллэр. Маны таһынан саха тылын түөлбэ барылын быһыытынан долгааннар тыллара билиниллэр. 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн Россияҕа саҥарар киһи ахсаана 450140 эбит.
1992 с. Муус устар 4 к. Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Төрүт Сокуона ылыллыбыта. Төрүт Сокуон 46-c ыстатыйатыгар «Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тылларынан саха уонна нуучча тыла буолаллар. Эмиэ манна » 52-с ыстатыйаҕа: «Судаарыстыба эбээһинэстээх: норуот сувереннай быраабын харыстыыр, кини төрөөбүт тылын, төрүт култууратын уонна норуот быһыытынан уратытын чөлүгэр түһэрэр уонна сайыннарар».
1992 сыл алтынньы 16 к. оччотооҕу Верховна Сэбиэт XV сессията «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» Сокуону ылыммыта.
Олунньу 13 күнэ – саха норуотун сырдатааччы Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ – СӨ бастакы Президена М.Е. Николаев ыйааҕынан «Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ» диэн ааттаммыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятыгар олорор гражданнар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылларынан үөрэнэр, ону кытта үөрэхтээһин систиэмэтэ биэрэр кыаҕын уонна усулуобуйатын иһинэн үөрэнэр тылларынан талар бырааптаахтар».
Академик П.А. Слепцов судаарыстыбаннай тыл өйдөбүлүн маннык быһаарар:
- Туттуллар эйгэтэ муҥутуур кэҥээбит, государство олоҕун бары таһымыгар толору үлэлиир, политика, производство салааларын, үөрэх култуура, наука эйгэтин хааччыйар тыл;
- Харыстанар бигэ нуормалаах тыл;
- Араҥаламмыт араас истииллээх, үрдүк култууралаах литературнай тыл буолар.
Аһаҕас дорҕооннор[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| Доргуйар сиринэн | ||||
|---|---|---|---|---|
| Илиннэр | Кэлиннэр | |||
| Аньах атыытынан | Киэҥнэр | e ø eː øː | a o aː oː | |
| Кыараҕастар | i y iː yː | ɯ u ɯː uː | ||
| Диптуоннар | ie yø | ɯa uo | ||
Саха тылыгар маннык аһаҕас дорҕооннор бааллар: а, э, и, о, ө, у, ү, ы; аа, ээ, ии, оо, өө, уу, үү, ыы. Диптуон дорҕооннор дьүөрэ аһаҕас дорҕооннортон холбонон оҥоһуллубуттар, ону маннык табылыыссаттан көрүөххэ сөп: ыа, уо, үө, иэ.
Аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһэр сокуон[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Саха тылыгар биир тылга түбэһээрэй аһаҕас дорҕооннор түбэһиспэттэр. Аһаҕас дорҕооннор доргуйар сиринэн наардаһан биир тылга дьүөрэлэһэллэр.
Аһаҕас дорҕооннор тыл кэккэ сүһүөхтэригэр аньаҕынан оҥоһуллууларынан дьүөрэлэһэн сэргэстэһэллэр.
Уо, үө диптуоннар кэннинээҕи кэккэ сүһүөххэ кэллэр аһаҕас дорҕоон, диптуон кыараҕас аһаҕас дорҕоонун кытта дьүөрэлэһэр.
Биир сүһүөхтээх, бүтэй дорҕоонунан бүтэр тылга саҥа тылы үөскэтэр сыһыарыы сыһыннаҕына – диптуон кылгыыр. Диптуоннартан уо, иэ, үө, диптуоннар кыргыыллар.
Саха тылыгар аҕыйах эрэ тыл кэннигэр икки бүтэй догҕоон турар, холобуур, булт, бэрт, кыырт, түөрт, сүүрт у.д.а. онон, бүтэй дорҕоонунан бүтэр тылга бүтэй эрэ дорҕоон биитэр сөп түбэспэт бүтэй дорҕоон бастакылаах сыһыарыы сыстар буоллаҕына, кинилэр икки ардыларыгар кыараҕас аһаҕас доҕоон кыбытык киирэр.
Икки биитэр элбэх сүһүөхтээх тылга аһаҕас дорҕооннох сыһыарыы киирэр буоллаҕына – сорох тылтан кыараҕас аһаҕас дорҕоон сүтэн хаалар.
Бүтэй дорҕооннор[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| Аньах бүтэй дорҕоонноро | Мурун бүтэй дорҕоонноро | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Уос бүтэй дорҕоонноро | Тыл бүтэй дорҕоонноро | Уос бүтэй дорҕоонноро | Тыл бүтэй дорҕоонноро | ||
| Ньиргийбэттэр | p | x c k t s | — | — | |
| Ньиргиэрдээхтэр | Бааралаахтар | b | ɣ ɟ ɡ d h | — | — |
| Диэрийэллэр | — | l j, ȷ̃ ɾ | m | ɲ ŋ n | |
Бүтэй дорҕоону саҥарарга салгын тахсан иһэн ханнык эмэ мэһэйи көссөр, оттон аһаҕас дорҕоон саҥарылларыгар салгын мэһэйдэммэт.
Саха тылыгар сурукка 20 бүтэй дорҕоон баар.
Сорох бүтэй дорҕоону саҥарарга саҥаны оҥорор силгэлэр атан биэрэллэр, оно ньиргиэр тахсыбакка салгын эрэ тахсар.
Ньиргиэрэ суох салгынынан эрэ тахсар бүтэй дорҕооннору ньиргийбэт бүтэй дорҕоон дэнэр. Холобур, к дииргэ тыл төрдүн диэккиннэн таҥалайга сыстар, ону салгын кэлэн ньиргиэрэ суох төлө тэбэн тахсар.
Сорох бүтэй дорҕооннору саҥарарга, саҥа силгэтэ ыпсан дорҕоон ньиргиэрдэнэр тахсар. Холбур, д саҥарылларыгар саҥа силгэтэ ыпсан салгын ньиргиэрдэнэр, ол салгын тыл төбөтүнэн үөһээ тиистэргэ сыстыбытын төлө көтөн тахсар.
Саҥарылларыгар ньиргиэрдэнэр бүтэй дорҕоону ньиргиэрдээх бүтэй дорҕоон дэнэр. Саха тылыгар 6 ньиргиердээх бүтэй дорҕоон баар. Ньиргийбэт бүтэй дорҕооннор:
Саҥа түүрдээх алпабыыта (Яҥалиф) (1929-1939)[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ƣ ƣ | H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n |
| N̡ n̡ | O o | Ө ө | P p | Q q | R r | S s | Ş ş |
| T t | U u | V v | W w | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ |
| Ь ь |
Кирилл алпабыыта (билигиҥҥи)[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| А а | Б б | В в | Г г | Ҕ ҕ | Д д | Дь дь | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | Ҥ ҥ | Нь нь | О о | Ө ө | П п | Р р | С с |
| Һ һ | Т т | У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч |
| Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Саха тылын дорҕоонноро уонна суруллуулара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
| Кириллица | Аата | IPA | быһаарыылар |
|---|---|---|---|
| А а | а | /a/ | |
| Б б | бэ | /b/ | |
| В в | вэ | /v/ | Нуучча тылыттан киирии тылларга эрэ туттуллар |
| Г г | гэ | /g/ | |
| Ҕ ҕ | ҕэ | /ɣ/, /ʁ/ | |
| Д д | дэ | /d/ | |
| Дь дь | дьэ | /ɟ/ | |
| Е е | е | /e/, /je/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ё ё | ё | /jo/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ж ж | жэ | /ʒ/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| З з | зэ | /z/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| И и | и | /i/ | |
| Й й | йот | /j/, /j̃/ | q |
| (Ҋ ҋ) | мурун йот | /j̃/ | |
| К к | ка | /k/, /q/ | |
| Л л | эл | /l/ | |
| М м | эм | /m/ | |
| Н н | эн | /n/ | |
| Ҥ ҥ | /ŋ/ | Лигатура «НГ» (заднеязычное «Н») | |
| Нь нь | эньэ | /ɲ/ | «сымнатыы бэлиэлээх Н» (сымнаҕас «Н») |
| О о | о | /o/ | |
| Ө ө | ө | /ø/ | «туорайдаах О» (ниэмэс «Ö» майгынныыр) |
| П п | пэ | /p/ | |
| Р р | эр | /r/ | |
| С с | эс | /s/ | |
| Һ һ | һэ | /h/ | Ааҥыл эбэтэр ниэмэс «H» курдук |
| Т т | тэ | /t/ | |
| У у | у | /u/ | |
| Ү ү | ү | /y/ | «Көнө У» (ниэмэс «Ü» курдук) |
| Ф ф | эф | /f/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Х х | ха | /x/ | |
| Ц ц | цэ | /ʦ/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ч ч | че | /c/ | |
| Ш ш | ша | /ʃ/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Щ щ | ща | /ɕː/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ъ ъ | кытаанах бэлиэ | /◌./ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Ы ы | ы | /ɯ/ | |
| Ь ь | сымнатар бэлиэ | /◌ʲ/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Э э | э | /e/ | |
| Ю ю | ю | /ju/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
| Я я | я | /ja/ | Нуучча тылыттан киирбит тылларга эрэ туттуллар |
1. Саха тыла сүүрбэ аһаҕас дорҕоонноох: а, аа, о, оо, э, ээ, ө, өө — киэҥ; и, ии, ы, ыы, у, уу, ү, үү — кыараҕас; иэ, үө, ыа, уо — дьуптуон.
2. Саха тыла сүүрбэ бүтэй дорҕоонноох: б, г, ҕ, д , дь, й (j), л, м, н, нь, ҥ, р, һ — ньиргиэрдээх; к, п, с, т, х, ч — ньиргиэрэ суох.
3. Уһун аһаҕас, дьуптуон уонна хоһулаһар бүтэй дорҕоон сурукка икки буукубанан суруллар, холобур: таас, туус; ыар, иэс, уос, үөс; аттаах,муннук.
4. Хоһуласпыт ньнь бүтэй дорҕооҥҥо биир сымнатыы бэлиэтэ суруллар, холобур: оонньоо, оҕонньор, булгунньах, чаанньык.
5. Мурун [j] дорҕооно сурукка й буукубанан бэлиэтэнэр.
sah.wikipedia.org
Саха тыла — это… Что такое Саха тыла?
Яку́тский язы́к (якутск. Саха тыла) — язык якутов, относится к тюркской группе языков. Количество носителей языка по данным переписи 2002 года насчитывает около 456 288 человек, которые проживают в основном на территории Якутии, а также в Иркутской и Магаданской областях, Красноярском и Хабаровском краях.
Якутский язык резко отличается от прочих тюркских языков наличием пласта лексики неясного происхождения (возможно, палеоазиатского)[2]. Имеется также множество монгольских заимствований.
Письменность
Первым изданием на современном якутском языке считается часть книги путешественника Николааса Витсена, напечатанной в Амстердаме в 1692 году. В 19 веке для записей якутских текстов использовалось несколько различных алфавитов на основе кириллицы.
Первые 35 слов, 29 числительных на якутском языке зафиксированы в труде амстердамского бургомистра Витсена (Витзен) Николас Корнелиссон (Корнелиус) (1641—1717) «Noord en Oost Tartarye» («Северная и Восточная Тартария») на голландском языке, изданном в Амстердаме в 1692 г. Список 35 якутских слов и числительные сопровождаются объяснениями их значений на голландском языке. Труд «Северная и Восточная Тартария» переиздан в 1705 и 1785 гг., где кроме «якутских письмен» напечатан перевод на якутский язык молитвы «Отче наш». Данный труд в XVIII веке был для Западной Европы одним из основных источников о Восточной Азии.
В 1917 году новый алфавит на основе МФА был создан С. А. Новгородовым. Изначально он содержал только строчные буквы, а также знак : для отображения долгих звуков (как гласных, так и согласных). В 1924 году этот алфавит был реформирован. Позже он реформировался ещё несколько раз, пока в 1929 не был заменён на унифицированный тюркский алфавит. Потом в 1939 году был осуществлен переход на алфавит на основе кириллицы.
Современный якутский алфавит
Сегодня в якутском языке используется алфавит на основе кириллицы, который содержит весь русский алфавит, плюс пять дополнительных букв: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү и две комбинации: Дь дь, Нь нь. Используются также 4 дифтонга: уо, ыа, иэ, үө.
| Кириллица | Название | IPA | примечания |
|---|---|---|---|
| А а | /a/ | ||
| Б б | /b/ | ||
| В в | /v/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| Г г | /g/ | ||
| Ҕ ҕ | /ɣ/, /ʁ/ | «Г с крюком» (звонкое «Х», южнорусское «Г») | |
| Д д | /d/ | ||
| Дь дь | /ɟ/ | «Д с мягким знаком» (звонкое «Ч», «джь») | |
| Е е | /e/, /je/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| Ё ё | /jo/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| Ж ж | /ʒ/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| З з | /z/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| И и | /i/ | ||
| Й й | йот | /j/, /j̃/ | |
| К к | /k/, /q/ | ||
| Л л | /l/ | ||
| М м | /m/ | ||
| Н н | /n/ | ||
| Ҥ ҥ | /ŋ/ | Лигатура «НГ» (заднеязычное «Н») | |
| Нь нь | /ɲ/ | «Н с мягким знаком» (мягкое «Н») | |
| О о | /o/ | ||
| Ө ө | /ø/ | «О с перекладиной» (как немецкое «Ö») | |
| П п | /p/ | ||
| Р р | /r/ | ||
| С с | /s/ | ||
| Һ һ | /h/ | Как английское или немецкое «H» (придыхание) | |
| Т т | /t/ | ||
| У у | /u/ | ||
| Ү ү | /y/ | «Прямая У» (как немецкое «Ü») | |
| Ф ф | /f/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| Х х | ха | /x/ | |
| Ц ц | /ʦ/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| Ч ч | /ʧ/ | ||
| Ш ш | /ʃ/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| Щ щ | /ɕː/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| Ъ ъ | кытаатыннарар бэлиэ | /◌./ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка |
| Ы ы | /ɯ/ | ||
| Ь ь | сымнатыы бэлиэтэ | /◌ʲ/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка |
| Э э | /e/ | ||
| Ю ю | /ju/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка | |
| Я я | /ja/ | Используется только в словах, заимствованных из русского языка |
Диалекты якутского языка
Якутский язык разделяется на 4 группы говоров:[3]
- Центральная
- Вилюйская
- Северо-западная
- Таймырская
Между носителями говоров наблюдается полное взаимопонимание. Диалектные различия проявляются, в основном, в области фонетики.
См. также
Примечания
Ссылки
Википедия содержит раздел
на якутском языке
sah:Сүрүн сирэй
Wikimedia Foundation. 2010.
dic.academic.ru
Бикипиэдьийэ
Күрэс түмүгэ>>>
Ыстатыйаны саҕалыырга көмөлөһөр Сирдьит баар. Сигэтин аллара маннык кинигэ ойуутун таһыгар булуоҥ 
.
Бикипиэдьийэ — бу элбэх омук тылынан суруллар аһаҕас энциклопедия
Манна ким баҕалаах талбыт ыстатыйатын уларытар эбэтэр саҥа ыстатыйаны суруйар кыахтаах.
Билигин Бикипиэдьийэҕэ 12095 сахалыы, уонна атын 294 омук тылларынан өссө 50 мөлүйүөнтэн тахса ыстатыйа баар.
|
|
Соторутааҥы ыстатыйалар Ааҕыҥ, көннөрүҥ Бу күннэрдээҕи уларыйыылар — ким тугу суруйбутун көрүөххэ сөп. Бу саҥа ыстатыйалар, онон өссө чочулла илик буолуохтарын сөп. Алҕастаах буоллахтарына харса суох көннөрүҥ. | Үчүгэй (сэргэммит) ыстатыйа Аттила (395 сыл саҕаттан – 453 сыллаахха диэри олорбута) Гунн принца, 434 сылтан ыла гуннар улуу хааннара, Хотугу император. (өссө…) Бастыҥ ыстатыйа  Яков Федорович Санников (1844—1908) — өбүгэлэрин үгэстэрин тутуһан нуучча уонна омук полярниктарыгар сүҥкэн улахан үтүөнү-өҥөнү оҥорбут саха атыыһыта. Кини суон сураҕа Муустаах байҕал кытыытынан эрэ буолбакка, бүтүн Россия үрдүнэн биллибит. Булуҥҥа былыр «халлааҥҥа таҥара, биһиэхэ Яков Санников» дииллэр эбит. 1886 сыллаахха доктор Бунге экспедициятыгар көмөлөспүт. 1894 сыллаахха барон Толль Ф.Нансеҥҥа депо тутарыгар көмөлөспүт. Ол өҥөлөрүн иһин икки кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт (онтон биирин Швеция ыраахтааҕыта Оскар биэрбит). (өссө…) Көмүөл күүһэ Бүгүн бу ыстатыйалары тупсарабыт, тылбаастыыбыт: Амма улууһа — Бастыҥ ыстатыйаҕа хандьыдаатЫстатыйаны уларытыы киинэ курдук көстүүтэ: Көмө:1-кы уруок ЫҥырыыХаһыаттарга, сурунаалларга, атын да сирдэргэ Бикипиэдьийэни ахтыбыт буоллахтарына биһиги үөрэбит. Тоҕото өйдөнөр — ол аата үлэбит си-дьүгээр хаалбатын, дьоҥҥо туһалааҕын бэлиэтэ. Ити бастакытынан. Иккиһинэн — төһөнөн элбэх киһи билэр да, оччонон элбэх киһи кыттар. Онон күннүккүтүгэр (блогкутугар) кэмиттэн кэмигэр ахтар буолуҥ, элбэх дьоҥҥо туһаайан суруйар дуу этэр дуу буоллаххытына эмиэ бикипиэдьийэникыбытар буолуҥ. Манна оннук ахтыллыбыт түгэннэр тиһиктэрэ баар. Саҥа ыстатыйаны эбиэххэ | |
Уруулуу ситимнэр Wikimedia Пуондата элбэх омук тылынан тахсар, көҥүл уларытыллар уонна туһаныллар хас да тус-туһунан бырайыактардаах: | ||
sah.wikipedia.org